============================================================ 荷電粒子の運動による電磁場 ============================================================ `前の記事`_ では電荷 $q$ をもった荷電粒子が、ある軌道 $\bm{r} = \bm{r_0}(t)$ に沿って運動するとき、 点 $\bm{r}$ の電磁場のポテンシャルは |Lienard-Wiechert| ポテンシャルで表されることを学びました。 |Lienard-Wiechert| ポテンシャルは次のように書かれるのでした。 \phi & = \left[ \frac{q}{\kappa R} \right] \tag{#def(LW01)}, \\ \bm{A} & = \left[ \frac{q \bm{u}}{c \kappa R} \right]. \tag{#def(LW02)} ここで $[ \ ]$ は遅延時間をとることを表しています。 この記事では |Lienard-Wiechert| ポテンシャルから、荷電粒子が運動しているときの電場、磁場を求めます。 なお、このシリーズでは単位系として cgs 単位系を用いています。ご了承ください。 .. |Lienard-Wiechert| unicode:: Li U+00E9 nard-Wiechert .. _`前の記事`: http://www12.plala.or.jp/ksp/elemag/Lienard-Wiechert/index.html ------------------------------------------- 結果から ------------------------------------------- 先は長いので、先に結果を載せておきます。次のような式を得ることを目指して進んでいきます。 \bm{E}(\bm{r}, t) = q \left[ \frac{(1-\beta^2)(\bm{n}-\bm{\beta})}{\kappa^3 R^2} \right] + \frac{q}{c} \left[ \frac{\bm{n}}{\kappa^3 R} \times (\bm{n} - \bm{\beta}) \times \dot{\bm{\beta}} \right] \tag{#def(E)} \bm{B}(\bm{r},t) = \left[ \bm{n}(t') \times \bm{E}(\bm{r},t) \right] \tag{#def(B)} ------------------------------------------- ポテンシャルから電場を求める ------------------------------------------- まずポテンシャルから電場を求めることにしましょう。 いま我々はゲージとしてローレンツゲージを選んでいます。 したがって電場、磁場はスカラーポテンシャル $\phi$ 、ベクトルポテンシャル $\bm{A}$ を用いて次のように表されます。 \bm{E}(\bm{r},t) & = -\nabla \phi - \frac{1}{c}\frac{\partial \bm{A}}{\partial t} \tag{#def(def-E)}\\ \bm{B}(\bm{r},t) & = \nabla \times \bm{A} \tag{#def(def-B)} (#ref(def-E))、(#ref(def-B)) にそれぞれ (#ref(LW01))、(#ref(LW02)) を代入して計算してやれば、電場・磁場を求めることができます。 まずは電場を求めることにしましょう。(#ref(def-E)) に (#ref(LW01)) を代入します。遅延時間を $t_{\rm{ret}} = t - \frac{|\bm{r}-\bm{r_0}(t')|}{c} = t'$ と表記することにします。電場は \bm{E}(\bm{r},t) & = - \nabla \phi - \frac{1}{c} \frac{\partial \bm{A}}{\partial t}\\ & = - \nabla \left( \frac{q}{\kappa\left(t'\right) R\left(t'\right)} \right) - \frac{1}{c} \frac{\partial}{\partial t} \left( \frac{q \bm{u}(t')}{c \kappa(t') R(t')} \right) \tag{#def(eq-E01)} となります。ここで $\bm{u}(t')$ 、 $\kappa(t')$ 、 $\bm{R}(t')$ 、 $ R(t')$ は \bm{u}(t') & = \frac{d \bm{r_0}(t')}{dt} \tag{#def(def-u)}\\ \kappa(t') & = 1 - \frac{1}{c} \bm{n}(t') \cdot \bm{u}(t') \tag{#def(def-kappa)}\\ \bm{R}(t') & = \bm{r} - \bm{r_0}(t') \tag{#def(def-vecR)}\\ R(t') & = |\bm{R}(t')| \tag{#def(def-R)} です。また、荷電粒子から観測者の向きの単位ベクトル $\bm{n}$ を次のように定義します。 \bm{n}(t') = \frac{\bm{R}(t')}{R(t')} \tag{#def(def-n)} ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 準備 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 式 (#ref(eq-E01)) の計算を進める前に、いくつかの計算をしておきます。 あとで出てくるからです。 ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ $\partial t'/\partial t$ ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ まず $\frac{\partial t'}{\partial t}$ を計算します。 \frac{\partial t'}{\partial t} & = \frac{\partial}{\partial t} \left( t - \frac{R(t')}{c} \right)\\ & = 1 - \frac{1}{c}\frac{\partial R(t')}{\partial t'} \frac{\partial t'}{\partial t} \tag{#def(tmp01)} ここで \frac{\partial R(t')}{\partial t'} & = \frac{\partial}{\partial t'} \left( \sqrt{\left(x-x_0\left(t'\right)\right)^2 + \left(y-y_0\left(t'\right)\right)^2 + \left(z-z_0\left(t'\right)\right)^2} \right)\\ & = \frac{-\left(x-x_0\left(t'\right)\right)\frac{d x_0(t')}{dt'} - \left(y-y_0\left(t'\right)\right)\frac{d y_0(t')}{dt'} - \left(z-z_0\left(t'\right)\right) \frac{d z_0(t')}{dt'}}{\sqrt{\left(x-x_0\left(t'\right)\right)^2 + \left(y-y_0\left(t'\right)\right)^2 + \left(z-z_0\left(t'\right)\right)^2}}\\ & = - \frac{\bm{R}(t')\cdot\bm{u}(t')}{R(t')}\\ & = - \bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t') \tag{#def(tmp02)} となるので、(#ref(tmp02)) を (#ref(tmp01)) に代入して \frac{\partial t'}{\partial t} = 1 + \frac{\bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t')}{c}\frac{\partial t'}{\partial t}\\ \left(1-\frac{\bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t')}{c}\right) \frac{\partial t'}{\partial t} = 1 ゆえに (#ref(def-kappa)) より \frac{\partial t'}{\partial t} = \frac{1}{\kappa(t')}. \tag{#def(dt'/dt)} ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ $\partial t' / \partial x$ ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ つぎに $\frac{\partial t'}{\partial x}$ という量を計算します。 ここで一つ気をつけなければいけないのが $t' = t - \frac{|\bm{r}-\bm{r_0}(t')|}{c}$ なので、 $r_0(t')$ の中の $t'$ も $x$ に依存していると言うことです。ややこしいですね (ノ◇≦。) とにかくこれに気をつけて微分を実行する必要があります。 \frac{\partial t'}{\partial x} & = \left( \frac{\partial t'}{\partial x} \right)_{\bm{r_0}} + \left( \frac{\partial t'(\bm{r_0}(t'))}{\partial x} \right)_{\bm{r}}\\ & = \left( \frac{\partial t'}{\partial x} \right)_{\bm{r_0}} + \left( \frac{\partial t'\left(\bm{r_0}\left(t'\right)\right)}{\partial t'} \frac{\partial t'}{\partial x} \right)_{\bm{r}} \tag{#def(tmp03)} ここで \left( \frac{\partial t'}{\partial x} \right)_{\bm{r_0}} & = \left( \frac{\partial}{\partial x} \left( t - \frac{|\bm{r}-\bm{r_0}(t')|}{c} \right) \right)_{\bm{r_0}}\\ & = \left( -\frac{1}{c} \frac{\partial}{\partial x} \left( \sqrt{(x-x_0(t'))^2 + (y-y_0(t'))^2 + (z-z_0(t'))^2} \right) \right)_{\bm{r_0}}\\ & = - \frac{x-x_0(t')}{c R(t')}\\ & = - \frac{n_x(t')}{c} \tag{#def(tmp04)} \left( \frac{\partial t'(\bm{r_0}(t'))}{\partial t'} \frac{\partial t'}{\partial x} \right)_{\bm{r}} & = \left( \frac{\partial}{\partial t'} \left( t - \frac{R(t')}{c} \right) \frac{\partial t'}{\partial x} \right)_{\bm{r}}\\ & = \left( -\frac{1}{c} \frac{\partial R(t')}{\partial t'} \frac{\partial t'}{\partial x} \right)_{\bm{r}}\\ & = \frac{\bm{n}(t') \cdot \bm{u}(t')}{c} \frac{\partial t'}{\partial x} \tag{#def(tmp05)} したがって (#ref(tmp04))、(#ref(tmp05)) より、(#ref(tmp03)) は \left( 1 - \frac{\bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t')}{c} \right) \frac{\partial t'}{\partial x} = - \frac{n_x(t')}{c} \frac{\partial t'}{\partial x} = - \frac{n_x(t')}{c \kappa(t')}. \tag{#def(dt'/dx)} ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ $\left(\partial/\partial t'\right) \left( \left(\kappa\left(t'\right)R\left(t'\right)\right)\right)$ ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ つぎに $\frac{\partial}{\partial t'} \left( \kappa \left(t'\right) R\left(t'\right)\right)$ を計算します。 これが終われば準備は完了ですので頑張って下さい。p(´∇`)q \frac{\partial}{\partial t'} \left( \kappa \left(t'\right) R\left(t'\right)\right) = \frac{\partial \kappa (t')}{\partial t'} R(t') + \kappa (t') \frac{\partial R(t')}{\partial t'} \tag{#def(tmp06)} ここで \frac{\partial \kappa(t')}{\partial t'} & = \frac{\partial}{\partial t'} \left( 1 - \frac{\bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t')}{c} \right)\\ & = -\frac{1}{c} \left( \frac{\partial \bm{n}(t')}{\partial t'} \cdot \bm{u}(t') + \bm{n}(t') \cdot \frac{\partial \bm{u}(t')}{\partial t'} \right). \tag{#def(tmp07)} \frac{\partial \bm{n}(t')}{\partial t'} & = \frac{\partial}{\partial t}\left(\frac{\bm{R}(t')}{R(t')}\right)\\ & = \frac{\partial \bm{R}(t')}{\partial t'}\frac{1}{R(t')} - \bm{R}(t') \frac{1}{R(t')^2} \frac{\partial R(t')}{\partial t'}\\ & = - \frac{\bm{u}(t')}{R(t')} + \bm{n}(t') \frac{\bm{n}(t') \cdot \bm{u}(t')}{R(t')}\\ & = \frac{\bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t') - \bm{u}(t')}{R(t')} \tag{#def(tmp08)} 式(#ref(tmp08)) より (#ref(tmp07)) は \frac{\partial \kappa(t')}{\partial t'} = -\frac{1}{c} \left( \frac{\left(\bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t')\right)^2 - u(t)^2}{R(t')} + \bm{n}(t')\cdot\dot{\bm{u}(t')} \right). \tag{#def(tmp09)} したがって (#ref(tmp06)) より \frac{\partial}{\partial t'}\left(\kappa(t')R(t')\right) = -\frac{1}{c} \left( \left( \bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t') \right)^2 - u(t')^2 + R(t')\left(\bm{n}(t')\cdot\dot{\bm{u}(t')}\right) \right) - \kappa(t') \left( \bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t') \right) \tag{#def(dkR/dt')} となります。 ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ まとめ ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ 準備で計算した結果をまとめておきましょう。 & \frac{\partial R(t')}{\partial t'} = - \bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t') , \tag{#ref(tmp02)} \\ & \frac{\partial t'}{\partial t} = \frac{1}{\kappa(t')} , \tag{#ref(dt'/dt)} \\ & \frac{\partial t'}{\partial x} = - \frac{n_x(t')}{c \kappa(t')} , \tag{#ref(dt'/dx)}\\ & \frac{\partial \bm{n}(t')}{\partial t'} = \frac{\bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t') - \bm{u}(t')}{R(t')} \tag{#ref(tmp08)}\\ & \frac{\partial}{\partial t'}\left(\kappa(t')R(t')\right) = -\frac{1}{c} \left( \left( \bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t') \right)^2 - u(t')^2 + R(t')\left(\bm{n}(t')\cdot\dot{\bm{u}(t')}\right) \right) - \kappa(t') \left( \bm{n}(t')\cdot\bm{u}(t') \right) \tag{#ref(dkR/dt')} ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 計算だっ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 準備の計算だけで疲れてしまいました。。 (;´ρ`) では実際に (#ref(eq-E01)) を計算してみることにしましょう。(#ref(eq-E01)) をもう一度書くと、 \bm{E}(\bm{r},t) & = - \nabla \phi - \frac{1}{c} \frac{\partial \bm{A}}{\partial t}\\ & = - \nabla \left( \frac{q}{\kappa\left(t'\right) R\left(t'\right)} \right) - \frac{1}{c} \frac{\partial}{\partial t} \left( \frac{q \bm{u}(t')}{c \kappa(t') R(t')} \right) \tag{#ref(eq-E01)} でした。 ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ $\nabla \phi$ ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ まずは $\nabla \phi$ から片づけていくことにします。 まずは $x$ 成分を計算してみましょう \left( \nabla \phi \right)_{x} & = \frac{\partial}{\partial} \left( \frac{q}{\kappa(t')R(t')} \right)\\ & = \frac{\partial t'}{\partial x} \frac{\partial}{\partial t'} \left( \frac{q}{\kappa(t')R(t')} \right)\\ & = \frac{\partial t'}{\partial x} \frac{-1}{\kappa(t')^2 R(t')^2} \frac{\partial}{\partial t'} \left( \kappa(t') R(t') \right)\\ & = \frac{q n_x(t')}{c \kappa(t')^3 R(t')^2} \frac{\partial}{\partial t'} \left( \kappa(t') R(t') \right) \tag{#def(nabla-x)} 同様にして $y$ 成分、 $z$ 成分も計算できます。従って $\nabla \phi$ は \nabla \phi = \frac{q \bm{n}(t')}{c\kappa(t')^3 R(t')^2}\frac{\partial}{\partial t'}\left( \kappa(t') R(t')\right) \tag{#def(nabla-phi)} ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ $\partial \bm{A}/\partial t$ ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ つづいて $\frac{\partial \bm{A}}{\partial t}$ を計算しましょう。 \frac{\partial \bm{A}}{\partial t} & = \frac{\partial t'}{\partial t} \frac{\partial \bm{A}}{\partial t'}\\ & = \frac{1}{\kappa(t')} \frac{\partial}{\partial t'} \left( \frac{q\bm{u}(t')}{c \kappa(t')R(t')} \right)\\ & = \frac{q}{c \kappa(t')} \left( \frac{\dot{\bm{u}(t')}}{\kappa(t')R(t')} - \frac{\bm{u}(t')}{\kappa(t')^2R(t')^2} \frac{\partial}{\partial t'} \left( \kappa(t') R(t') \right) \right)\\ & = \frac{q}{c \kappa(t')^3 R(t')^2} \left( \kappa(t') R(t') \dot{\bm{u}}(t') - \bm{u}(t') \frac{\partial}{\partial t'}\left(\kappa(t')R(t')\right) \right) \tag{#def(dA/dt')} ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ いよいよ電場 ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ さあ、これでやっと電場が計算できます。(#ref(nabla-phi))、(#ref(dA/dt'))より、 \bm{E}(\bm{r}, t) & = - \nabla \phi - \frac{1}{c}\frac{\partial \bm{A}}{\partial t}\\ & = - \frac{q \bm{n}(t')}{c\kappa(t')^3 R(t')^2} \frac{\partial}{\partial t'}\left(\kappa(t')R(t')\right) - \frac{q}{c\kappa(t')^3 R(t')^2} \left( \kappa(t') R(t') \frac{\dot{\bm{u}}(t')}{c} - \frac{\bm{u}(t')}{c}\frac{\partial}{\partial t'}\left(\kappa(t')R(t')\right) \right)\\ & = - \frac{q}{c\kappa(t')^3 R(t')^2} \left( \bm{n}(t')\frac{\partial}{\partial t'}\left(\kappa(t')R(t')\right) + \kappa(t') R(t') \dot{\bm{u}}(t') - \frac{\bm{u}(t')}{c}\frac{\partial}{\partial t'}\left(\kappa(t')R(t')\right) \right)\\ & = - \frac{q}{c\kappa(t')^3 R(t')^2} \left( \left( \bm{n}(t') - \frac{\bm{u}(t')}{c}\right) \frac{\partial}{\partial t'}\left(\kappa(t')R(t')\right) + \kappa(t') R(t') \frac{\dot{\bm{u}}(t')}{c} \right) ここで (#ref(dkR/dt')) を代入してやると、 \bm{E}(\bm{r},t) & = \left[ \frac{q}{\kappa^3 R^2} \left( \left(\bm{n}-\frac{\bm{u}}{c}\right) \left( \frac{(\bm{n}\cdot\bm{u})^2}{c^2} - \frac{u^2}{c^2} + \frac{R}{c^2}\bm{n}\cdot\dot{\bm{u}} + \frac{\kappa \bm{n}\cdot\bm{u}}{c} \right) + \frac{\kappa R \dot{\bm{u}}}{c^2} \right) \right]\\ & = \left[ \frac{q}{\kappa^3 R^2} \left( \left(\bm{n}-\bm{\beta}\right) \left( (\bm{n}\cdot\bm{\beta})^2 - \beta^2 + R\bm{n}\cdot\dot{\bm{\beta}} + \kappa \bm{n}\cdot\bm{\beta} \right) + \kappa R \dot{\bm{\beta}} \right) \right] \tag{#def(tmp10)} となります。 ここで $\bm{u}(t')/c = \bm{\beta}(t')$ とおきました。(#ref(tmp10)) を展開して整理します。 このとき分子の $\kappa(t') = 1-\bm{n}(t')\cdot\bm{\beta}(t')$ も展開します。 \bm{E}(\bm{r},t) = & q \left[ \frac{\left( \bm{n}\cdot\bm{\beta}\right)^2 - \beta^2 + \left( 1 - \bm{n}\cdot\bm{\beta}\right)\bm{n}\cdot\bm{\beta}}{\kappa^3 R^2} \left( \bm{n} - \bm{\beta} \right) \right]\\ & + \frac{q}{c} \left[ \frac{\bm{n}\cdot\dot{\bm{\beta}}(\bm{n}-\bm{\beta}) + (1-\bm{n}\cdot\bm{\beta})\dot{\bm{\beta}}}{\kappa^3 R^2} \right] \tag{#def(tmp11)} ここで、第二項の分子について考えてみます。突然ですが次のような外積を計算してみます。 \bm{n} \times \left((\bm{n}-\bm{\beta}) \times \dot{\bm{\beta}}\right) & = \bm{n} \times \left( \bm{n} \times \dot{\bm{\beta}} - \bm{\beta} \times \dot{\bm{\beta}} \right)\\ & = \bm{n} \times \left( \bm{n} \times \dot{\bm{\beta}} \right) - \bm{n}\times\left(\bm{\beta}\times\dot{\bm{\beta}}\right)\\ & = \bm{n}\left(\bm{n}\cdot\dot{\bm{\beta}}\right) - \dot{\bm{\beta}} - \bm{\beta}\left(\bm{n}\cdot\dot{\bm{\beta}}\right) + \dot{\bm{\beta}} \left( \bm{n}\cdot\bm{\beta} \right)\\ & = \left(\bm{n}\cdot\dot{\bm{\beta}}\right) \left(\bm{n}-\bm{\beta}\right) + \dot{\bm{\beta}}\left(1-\bm{n}\cdot\bm{\beta}\right) \tag{#def(tmp12)} 式 (#ref(tmp12)) は (#ref(tmp11)) の第二項の分子と同じです。 第一項を整理し、第二項に (#ref(tmp12)) を適用すると次式になります。 \bm{E}(\bm{r}, t) = q \left[ \frac{(1-\beta^2)(\bm{n}-\bm{\beta})}{\kappa^3 R^2} \right] + \frac{q}{c} \left[ \frac{\bm{n}}{\kappa^3 R} \times (\bm{n} - \bm{\beta}) \times \dot{\bm{\beta}} \right] \tag{#ref(E)} これが点電荷が運動しているときの電場です。ε=(・o・*) フゥ --------------------------------------------- 磁場を求める --------------------------------------------- 磁場は (#ref(def-B)) から求めることができます。 電場の計算と同じようにやればよいので、ここでは省略します。 結果だけ載せておきます。 \bm{B}(\bm{r},t) = \left[ \bm{n}(t') \times \bm{E}(\bm{r},t) \right] \tag{#def(B)} @@reference: George B.Rybicki & Alan P. Lightman, Radiative Processes in Astrophysics, Wiley-Interscience, 1985, p80, 0471827592@@ @@author: CO@@ @@accept: 執筆中@@ @@category: 電磁気学@@ @@id: elemagfield@@